Ekonomik Balon Nedir?
Ekonomik anlamda gerçek değerlerle aynı hizada olmayan ve yüksek fiyatlar üstünden yapılan büyük hacimli ticaret seviyelerine ekonomik balon denir. Şişirilmiş değerlere sahip varlıkların alım satımı olarak da basitçe tanımlanabilir.
Varlık fiyatlarının gereğinden çok daha yüksek olduğu, yatırımcılar tarafından farkedilene kadar balonlar büyümeye devam eder ve bunun sonunda varlık fiyatlarının piyasada çökmesine neden olabilecek bir satış dalgası yaşanır yani ekonomik bir düşüşle bu durum sonlanır.
Ayrıca fiyat balonu, spekülatif balon, piyasa balonu,spekülasyon çılgınlığı veya emlak balonu da türlerine göre ayrılmış balon çeşitleri olarak karşımıza çıkmaktadır.
Peki Ekonomik Balonları Öngörebilmek Mümkün mü?
Bir balon durumunda varlık fiyatlarında yaşanabilecek çılgınca ve hızlı değişimler çoğu zaman kesin olarak tahmin edilemez yani öngörülemezler.
Piyasada herhangi bir spekülasyon, sınırlı bir rasyonellik ya da belirsizlik olmamasına rağmen, balonların meydana gelmesine öncü olan ve birçoğu da birbirlerine yakın nedenlerle ilgili birçok görüş vardır. Nedenler gibi bu görüşlerin de çoğu birbirine oldukça yakındır.
Ekonomik balonların; oluşmasından önce veya oluşması sırasında tahmin edilemeyeceği ve aynı zamanda durdurulamayacağı, Ana Akım Ekonomi tarafından ortaya konmuştur. Balonların büyümesinin durdurulamayacağı yönündeki görüşe göre bu amaçla yapılan bir hamle finansal krizlere yol açacaktır. Balon patladıktan sonra mali politika araçlarının yetkililer tarafından kullanılarak sonuçların üstesinden gelinmesi gerekildiği düşünülmektedir.
Ekonomik balonların ekonomiler üzerinde her zaman olumsuz etkileri olduğunu savunan Avusturya Ekonomi Okulu, ekonomik kaynakların verimsiz ve israflı kullanılmasının temel nedeninin bu balonlar olduğunu düşünmektedir.
Tarihte Oluşmuş Önemli Balon Örnekleri
Yüksek beklentilere rağmen lale soğanı fiyatlarının birden yükselip daha sonra hızla düşüşe geçtiği ve dünyadaki ilk balon örneği olarak tarihe kazınan Lale Çılgınlığı, Hollanda’da ortaya çıktı.
İlk hisse senedi balonu olarak da bilinen Güney Denizi Balonu, tarih sayfalarına kazınan ünlü balonlardan biridir. Dahi Fizikçi Isaac Newton bile bu balondan sağ çıkamadı.
Finans piyasalarının geçmişine baktığımız zaman çeşitli balon örnekleri görmemiz mümkündür. Özellikle ekonomik balon örneklerinin bir hayli bol olduğu ABD’nin 1970’lerde altın standardı uygulamasını sonlandırması ile oluşan Amerikan parasal genişlemesi, emtialarda devasa balonlara neden oldu. ABD Merkez Bankası Fed’in, faiz oranlarını %14’ün üzerine çıkarmasıyla, altın ve petrolün normal seviyelere düşmesine sağlayan emtia balonu patlaması gerçekleşti.
Ekonomik balonun en belirgin örneklerinden biri de 1990’ların sonu-2000’lerin başında gittikçe daha fazla insanın internet kullanmaya başlamasından dolayı teknoloji sektörünün hızlı büyümesidir. Bu büyümenin etkisiyle büyük beklenti içerisindeki yatırımcıların, bir patlama dönemi yaşayan ve hisselerine çok daha yüksek fiyatlar ödediği dot-com şirketlerinin birçoğu kâr elde edemediği için hisseleri hızla değer kaybetti. Böylece ardında sadece büyük kayıplar bırakmış oldu.
Fed’in 2001’den 2004 yılına kadar süren düşük faiz oranlarının sonucunda oluşan konut ve borsa balonları tarihteki önemli ekonomik balonların bir diğer örneğidir. Özellikle konut fiyatlarının hızlı bir artış gösteriyor ve bu durumun doğurduğu kar beklentisi, her kesimden ABD’linin borçlanarak daha fazla mülk almasına neden oluyordu. Faiz oranlarının daha normal seviyelere çıkması ile bu balonlar patladı. Fakat sonuçları herkes için ağır oldu çünkü 2007 ve 2008 yıllarında finansal sisteme yayılan etkisi, tüm dünya ekonomilerinin de zarar görmesine neden oldu. ABD ekonomisinde yaşanan bu olay; balonların patlamadan önce nasıl büyüdüklerini ve sonunda patladıklarında ise ne kadar tehlikeli ve zarar verici olduklarını gösteren en önemli örneklerden biri olmuştur.